مدل پنج نیروی رقابتی پورتر که توسط مایکل پورتر در سال 1979 معرفی شد، یکی از ابزارهای قدرتمند تحلیل استراتژیک است که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا محیط رقابتی خود را بهتر درک کنند. هر یک از این پنج نیروی پورتر به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم بر استراتژی‌های کسب‌وکار و تصمیم‌گیری‌های مدیریتی تأثیر می‌گذارند.
کاربردهای 5 نیروی رقابتی پورتر بسیار گسترده هستند و می‌توانند در صنایع مختلف برای تجزیه و تحلیل ساختار صنعت، تعیین استراتژی‌های رقابتی و شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای بازار مورد استفاده قرار بگیرند. با استفاده از مدل پنج نیروی پورتر، شرکت‌ها می‌توانند به درک بهتری از فشارهای رقابتی در صنعت خود برسند و راهکارهای مناسبی برای بهبود موقعیت رقابتی خود در نظر بگیرند.
در این مقاله از وب‌سایت دکتر علی ناصرحجتی، به بررسی بیشتر مدل پنج نیروی پورتر و کاربردهای عملی آن‌ها در دنیای کسب‌وکار می‌پردازیم تا نشان دهیم چگونه می‌توان از این مدل نیروی پورتر برای افزایش مزیت رقابتی و رسیدن به موفقیت‌های پایدار استفاده کرد.
مایکل پورتر و پنج نیروی پورتر
مایکل ای. پورتر، یکی از مشهورترین و تأثیرگذارترین اندیشمندان در حوزه مدیریت استراتژیک و رقابت در دنیای کسب‌وکار است. او در حال حاضر استاد مدیریت در دانشکده کسب‌وکار هاروارد است و به‌عنوان پدر استراتژی مدرن کسب‌وکار شناخته می‌شود. پورتر در سال 1979 با ارائه مدل پنج نیروی رقابتی پورتر انقلابی در تحلیل استراتژیک صنایع و تدوین استراتژی‌های رقابتی ایجاد کرد. این مدل ابزاری قدرتمند برای درک محیط رقابتی یک صنعت و شناسایی موقعیت استراتژیک یک شرکت در آن صنعت است.
این پنج نیرو پورتر، عوامل کلیدی تعیین‌کننده میزان سودآوری یک صنعت هستند. پورتر معتقد است که شرکت‌ها باید این نیروها را به‌دقت تحلیل کنند تا بتوانند استراتژی‌های مناسب برای رقابت در صنعت خود را تنظیم کنند و در نظر بگیرند. آثار پورتر از جمله کتاب‌های استراتژی رقابتی، مزیت رقابتی ملل و از نظر رقابتی تأثیر عمیقی بر تفکر مدیریت استراتژیک و توسعه کسب‌وکار داشته‌اند. او به‌عنوان یکی از پیشگامان نظریه‌پردازی در این زمینه شناخته می‌شود و آثارش منبع الهام بسیاری از متخصصان و دانشجویان این رشته بوده است.
مدل پنج نیروی رقابتی پورتر چیست؟
مدل پنج نیروی رقابتی پورتر، یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین چارچوب‌های تحلیل استراتژیک در دنیای کسب‌وکار است که در سال 1979 توسط مایکل پورتر ارائه شد. این مدل پنج نیروی پورتر، ابزاری قدرتمند برای درک محیط رقابتی یک صنعت و شناسایی موقعیت استراتژیک یک شرکت در آن صنعت است. پورتر معتقد بود که سودآوری یک شرکت تا حد زیادی تحت تأثیر پنج نیروی رقابتی زیر قرار دارد:
- تهدید ورود رقبای جدید به صنعت
- تهدید محصولات و خدمات جایگزین
- قدرت چانه‌زنی تأمین‌کنندگان
- قدرت چانه‌زنی مشتریان
- رقابت بین رقبای موجود در صنعت
با تحلیل این پنج نیروی پورتر، شرکت‌ها می‌توانند استراتژی‌های مناسب برای مقابله با تهدیدات و استفاده از فرصت‌ها را تدوین و تنظیم کنند. این مدل به مدیران کمک می‌کند تا درک بهتری از محیط رقابتی داشته باشند و استراتژی‌های خود را برای افزایش مزیت رقابتی تنظیم کنند. مدل پنج نیروی رقابتی پورتر، چارچوبی جامع و کاربردی برای تجزیه‌وتحلیل صنایع و بازارهای مختلف است و به همین دلیل در دنیای کسب‌وکار به طور گسترده‌ای مورداستفاده قرار می‌گیرد.
۱. تهدید ورود رقبای جدید به صنعت
تهدید ورود رقبای جدید به یک صنعت، یکی از مهم‌ترین نیروهای رقابتی در مدل پنج نیروی پورتر است. این نیرو به میزان آسانی یا دشواری ورود شرکت‌های جدید به یک صنعت خاص اشاره دارد. هرچه ورود رقبای جدید به یک صنعت آسان‌تر باشد، تهدید بیشتری برای شرکت‌های موجود در آن صنعت محسوب می‌شود. پورتر معتقد است که اگر موانع ورود به یک صنعت کم باشد و سودآوری آن صنعت جذاب به نظر برسد، شرکت‌های جدید تشویق می‌شوند تا وارد آن صنعت شوند. این امر می‌تواند منجر به افزایش رقابت، کاهش سهم بازار شرکت‌های موجود و در نهایت کاهش سودآوری کلی صنعت شود. موانع ورود به یک صنعت می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه بالا
- وفاداری مشتریان به برندهای موجود
- مقیاس اقتصادی
- دسترسی به کانال‌های توزیع
- سیاست‌های دولتی و مقررات
اگر موانع ورود به یک صنعت زیاد باشد، تهدید ورود رقبای جدید کمتر خواهد بود و شرکت‌های موجود می‌توانند از موقعیت خود در بازار استفاده کنند؛ اما اگر این موانع کم باشد، شرکت‌ها باید استراتژی‌های مناسبی را برای مقابله با این تهدید مانند افزایش سرمایه‌گذاری در برند، ارتقای کیفیت محصولات، کاهش هزینه‌ها و… در نظر بگیرند.
۲. نیروی پورتر؛ قدرت چانه‌زنی تأمین‌کنندگان
قدرت چانه‌زنی تأمین‌کنندگان یکی از نیروهای کلیدی در مدل پنج نیروی رقابتی پورتر است. این نیرو به میزان قدرت و نفوذی اشاره دارد که تأمین‌کنندگان در یک صنعت خاص دارند. هرچه تأمین‌کنندگان قدرتمندتر باشند، می‌توانند شرایط بهتری را برای خود فراهم کنند و این امر می‌تواند سودآوری شرکت‌های آن صنعت را کاهش دهد.
هرچه تعداد تأمین‌کنندگان در یک صنعت کمتر باشد، آن‌ها قدرت بیشتری خواهند داشت. تأمین‌کنندگان انحصاری یا تأمین‌کنندگان محدود، می‌توانند قیمت‌ها و شرایط را برای دیگران تعیین کنند. همچنین اگر محصولات یا خدمات تأمین‌کنندگان خاص و منحصربه‌فرد باشد، آن‌ها قدرت چانه‌زنی بیشتری خواهند داشت؛ زیرا جایگزین‌کردن آن‌ها سخت‌تر است.
اگر هزینه تغییر از یک تأمین‌کننده به تأمین‌کننده دیگر برای شرکت‌ها بالا باشد، تأمین‌کنندگان قدرت بیشتری خواهند داشت. همچنین اگر تأمین‌کنندگان بتوانند تهدید کنند که عرضه را متوقف می‌کنند، قدرت چانه‌زنی آن‌ها افزایش پیدا می‌کند. همچنین اگر تأمین‌کنندگان توانایی تکامل روبه‌عقب را داشته باشند و به رقبای مشتریان خود تبدیل شوند، قدرت چانه‌زنی آن‌ها نیز افزایش پیدا می‌کند.
هنگامی که تأمین‌کنندگان قدرتمند هستند، می‌توانند قیمت‌های بالاتری را تحمیل کنند، کیفیت محصولات یا خدمات را کاهش دهند یا حتی عرضه را محدود کنند. این امر می‌تواند سودآوری شرکت‌ها را در آن صنعت کاهش دهد. به‌این‌ترتیب شرکت‌ها باید استراتژی‌هایی را برای مدیریت قدرت تأمین‌کنندگان در نظر بگیرند.
۳. قدرت مذاکره و چانه‌زنی مشتریان
قدرت چانه‌زنی مشتریان یکی دیگر از نیروهای کلیدی در مدل پنج نیروی پورتر است. هرچه مشتریان قدرتمندتر باشند، می‌توانند فشار بیشتری را به شرکت‌ها وارد کنند و این امر می‌تواند سودآوری آن‌ها را کاهش دهد. اگر تعداد مشتریان کم و متمرکز باشد، درحالی‌که فروشندگان متعدد و پراکنده هستند، مشتریان قدرت چانه‌زنی بیشتری خواهند داشت. همچنین اگر مشتریان نسبت به قیمت محصولات حساس باشند، آن‌ها قدرت چانه‌زنی بیشتری برای کاهش قیمت‌ها خواهند داشت.
درصورتی‌که هزینه جایگزینی یک فروشنده با فروشنده دیگر برای مشتری پایین باشد نیز مشتری قدرت چانه‌زنی بیشتری خواهد داشت؛ اگر مشتریان بتوانند تهدید کنند که وارد زنجیره ارزش شده و محصولات را خودشان تولید می‌کنند نیز قدرت چانه‌زنی آن‌ها افزایش پیدا می‌کند.
زمانی که مشتریان قدرتمند هستند، می‌توانند شرکت‌ها را مجبور کنند تا قیمت‌های پایین‌تری داشته باشند، کیفیت بالاتری را درخواست کنند یا خدمات و شرایط بهتری را بخواهند. این امر می‌تواند سودآوری شرکت‌ها را در آن صنعت کاهش دهد. به‌این‌ترتیب شرکت‌ها باید استراتژی‌هایی را برای مدیریت قدرت مشتریان در نظر بگیرند.
۴. تهدید محصولات و خدمات جایگزین
یکی از نیروهای مهم در تحلیل رقابتی یک صنعت، تهدید محصولات و خدمات جایگزین است. این نیروی پورتر به وجود کالاها یا خدماتی اشاره دارد که می‌توانند نیازهای مشابهی را برای مشتریان برآورده کنند و جایگزین محصولات یا خدمات آن صنعت خاص شوند. هرچه این محصولات و خدمات جایگزین از نظر قیمت، کیفیت، عملکرد و دردسترس‌بودن جذاب‌تر باشند، تهدید بیشتری برای شرکت‌های فعال در آن صنعت محسوب می‌شوند.
قیمت پایین‌تر، کیفیت و عملکرد بهتر جایگزین‌ها، هزینه کم برای مشتریان در تغییر به جایگزین و رضایت بیشتر مشتریان از کالا یا خدمت جایگزین، همگی عواملی هستند که این تهدید را شدیدتر و جدی‌تر می‌کنند. وجود جایگزین‌های قدرتمند، سقف قیمت‌گذاری را برای شرکت‌ها محدود می‌کند و فشار رقابتی را افزایش می‌دهد که در نهایت می‌تواند سودآوری آن‌ها را کاهش دهد. به همین دلیل شرکت‌ها باید به‌دقت این تهدید را ارزیابی کنند و با استراتژی‌هایی مانند افزایش تمایز محصول، ارائه ارزش بیشتر به مشتری یا حتی ورود به بازارهای جایگزین، در برابر آن واکنش نشان دهند.
۵. نیروی پورتر؛ رقابت بین رقبای موجود در صنعت
رقابت بین رقبای موجود در یک صنعت، آخرین نیرو در مدل پنج نیروی رقابتی پورتر است. این نیروی پورتر، به‌شدت رقابت میان شرکت‌هایی اشاره دارد که در حال حاضر در آن صنعت خاص فعالیت می‌کنند. هرچه رقابت شدیدتر باشد، فشار بیشتری بر روی شرکت‌ها برای کسب سهم بازار و افزایش سودآوری وارد می‌شود که می‌تواند منجر به کاهش سودآوری کلی صنعت شود. شدت رقابت بین رقبای موجود از عوامل مختلفی تأثیر می‌پذیرد:
- تعداد و اندازه رقبا
- منحصربه‌فرد بودن محصولات
- موانع خروج از صنعت
- رشد آهسته صنعت و هزینه‌های ثابت بالا
هرچه تعداد رقبا بیشتر و اندازه آن‌ها نزدیک‌تر به یکدیگر باشد، رقابت شدیدتر خواهد بود؛ اگر محصولات یا خدمات رقبا کمتر خاص باشند، رقابت عمدتاً بر پایه قیمت خواهد بود که می‌تواند به جنگ قیمتی منجر شود. موانع خروج از صنعت مانند هزینه‌های ثابت بالا یا تعهدات استراتژیک، شرکت‌ها را وادار می‌کند حتی در شرایط نامطلوب در آن صنعت باقی بمانند و رقابت را شدیدتر کنند.
رقابت شدید معمولاً شامل اقداماتی مانند تخفیف‌های قیمت، معرفی محصولات جدید، کمپین‌های تبلیغاتی گسترده و بهبود خدمات به مشتریان است که همگی هزینه‌بر خواهند بود. این رقابت در نهایت حاشیه سود را برای تمام شرکت‌ها کاهش می‌دهد. به‌این‌ترتیب شرکت‌ها باید استراتژی‌های مناسبی برای منحصربه‌فرد کردن و خاص بودن خود، کاهش هزینه‌ها و افزایش ارزش برای مشتریان را در پیش بگیرند تا در این رقابت شدید پیروز شوند. موفقیت در این زمینه تا حد زیادی به زیرکی مدیریت در درک و مدیریت نیروهای رقابتی بستگی دارد.
کاربردهای 5 نیروی رقابتی پورتر
مدل پنج نیروی رقابتی پورتر، ابزاری قدرتمند و کاربردی برای تحلیل محیط رقابتی یک صنعت و تدوین استراتژی‌های مناسب برای کسب‌وکارها است. این مدل پنج نیروی پورتر به شرکت‌ها کمک می‌کند تا جذابیت و سودآوری یک صنعت خاص را با تجزیه‌وتحلیل نیروهای پنج‌گانه رقابتی آن درک کنند. صنایعی که این نیروها در آن ضعیف‌تر هستند، فرصت‌های سودآوری بیشتری را برای کسب‌وکارها فراهم می‌کنند. همچنین تحلیل این نیروها می‌تواند به شناسایی تهدیدها و ریسک‌های محیطی در یک صنعت کمک کند، به‌ویژه برای شرکت‌هایی که قصد ورود به آن صنعت را دارند.
علاوه بر این، چارچوب پنج نیروی پورتر به شرکت‌ها در تدوین استراتژی‌های رقابتی برای کسب مزیت نسبت به رقبا کمک می‌کند. با درک قدرت موقعیت رقابتی فعلی و آنچه باید برای رسیدن به موقعیت مطلوب انجام شود، شرکت‌ها می‌توانند استراتژی‌های مناسبی را برای مقابله با نیروهای رقابتی یا استفاده از آن‌ها طراحی کنند. این استراتژی‌ها ممکن است شامل ایجاد موانع ورود برای رقبای جدید، افزایش تمایز محصول، ایجاد روابط قوی با تأمین‌کنندگان یا مشتریان یا حتی ورود به بازارهای محصولات جایگزین باشد.
مدل پنج نیروی پورتر ابزاری جامع برای درک محیط رقابتی، شناسایی فرصت‌ها و تهدیدها و تدوین استراتژی‌های کسب‌وکار برای افزایش پایداری و سودآوری است. این مدل برای انواع کسب‌وکارها، از کوچک تا بزرگ، کاربرد دارد و می‌تواند به مدیران در مقابله با چالش‌های پیش روی کسب‌وکارشان کمک کند.
جمع‌بندی
مدل پنج نیروی رقابتی پورتر یک چارچوب تحلیلی قدرتمند برای درک محیط رقابتی یک صنعت و تدوین استراتژی‌های کسب‌وکار مناسب است. این مدل شامل پنج نیروی اصلی رقابتی است. کاربردهای 5 نیروی رقابتی پورتر بسیار گسترده و وسیع است که به شرکت‌ها برای افزایش سودآوری کمک می‌کند. نیروی پورتر به شرکت‌ها کمک می‌کند تا به درک عمیقی از محیط رقابتی خود برسند و استراتژی‌هایی را برای مقابله با نیروهای رقابتی یا استفاده از آن‌ها طراحی کنند.
مدل پنج نیروی پورتر ابزاری جامع و کاربردی برای تجزیه‌وتحلیل صنایع مختلف و تدوین استراتژی‌های کسب‌وکار پایدار است. این مدل به مدیران کمک می‌کند تا فرصت‌ها و تهدیدهای محیطی را شناسایی کرده و با درک قدرت رقابتی خود، استراتژی‌های مناسبی را برای افزایش سودآوری و رشد کسب‌وکار در نظر بگیرند. درصورتی‌که در این زمینه برای مشاوره مدیریت و مشاوره مدیرعامل و مشاوره عارضه یابی و آموزش های سازمانی نیاز به اطلاعات بیشتر دارید می‌توانید از طریق تماس با من از خدمات مشاوره تخصصی و حرفه‌ای دکتر علی ناصر حجتی بهره‌مند شوید.
سؤالات متداول:
این مدل به شرکت‌ها کمک می‌کند تا محیط رقابتی یک صنعت را درک کرده و استراتژی‌های مناسب برای کسب مزیت رقابتی را تدوین کنند.
هیچ یک از این پنج نیرو به‌تنهایی مهم‌ترین نیرو نیست. شرکت‌ها باید تمام پنج نیرو را به طور هم‌زمان تجزیه‌وتحلیل کنند.
بله این مدل برای تجزیه‌وتحلیل ساختار رقابتی انواع صنایع و بازارها کاربرد دارد، از صنایع سنتی گرفته تا صنایع نوظهور و فناوری‌های جدید.
